homo ergaster

De ontwikkeling van grotere hersenen (begonnen bij de Homo Habilis, ca. 2,5 miljoen jaar geleden), zette zich voort in Homo Ergaster. Deze mens leefde zo’n anderhalf miljoen jaar geleden. Ergaster was lang en rank, perfect toegesneden op het leven op de Afrikaanse savanne, en verder? Met zijn lange benen was deze hominide zeer mobiel. Voor het eerst zou onze familie de grenzen van Afrika bereiken en mogelijk was het Homo Ergaster die zelfs verder ging en Afrika voor het eerst verliet.

De oudste mens(achtige) waarbij duidelijk de grootte van de hersenen is toegenomen, is Turkana Boy, een skelet van 1,7 miljoen jaar oud dat tot de soort Homo Ergaster wordt gerekend.

Tijdens het Eburonien(tussen 1,8 en 1,5 miljoen jaar geleden), het derde tijdvak van het Onder-Pleistoceen, ontwikkelde zich in Oost- en Zuid-Afrika uit de Homo Habilis of  Homo Rudolfensis een nieuwe mensensoort.

Sommige paleoantropologen noemen deze vroege mensensoort Homo Erectus (de rechtopgaande mens), anderen echter reserveren deze naam voor de latere (geëmigreerde) Aziatische hominiden en noemen de eerste Afrikaanse typen Homo Ergaster (de werkende mens).


Homo Ergaster was de voorloper van de Homo Antecessor, de Homo Erectus en mogelijk ook van de Moderne Mens. De soort dook rond 1.750.000 jaar geleden als bij toverslag op in het Turkana Basin en werd gekenmerkt door grotere hersenen (800 - 1000 cc), ter vergelijking: de Homo Habilis had een herseninhoud van ca. 600 - 750 cc en de Homo Rudolfensis ca. 750 cc en vrijwel moderne lichaamsverhoudingen. Hoe de onderlinge afstammingsrelaties precies in elkaar zitten is verre van duidelijk. Is Habilis de voorouder van Rudolfensis en Ergaster? Of deelt Ergaster weliswaar een voorouder met Habilis, maar stamt hij er niet direct van af?.

  Hoe komt Ergaster aan die relatief grote hersenen, en waarvoor had juist hij ze nodig? Het maakte het hem onovertroffen tijdens de jacht, sociaal intelligent, of ontstonden er gevechten rond een aantrekkelijk kadaver? Volgens sommige paleo-anthropologen is een verandering van eiwitarm(plantaardig voedsel) naar eiwitrijk vis, schelpdieren en vlees er de oorzaak van geweest dat het darmweefsel op de lange duur werd vervangen door hersenweefsel en dus een grote brein.

De mens vóór 1,2 miljoen jaar, pelsloos.

De mens is waarschijnlijk al minstens 1,2 miljoen jaar onbehaard. De zwarte huidskleur is in dezelfde tijd ontstaan. Dit blijkt uit een analyse van een gen dat betrokken is bij de vorming van een zwarte huidskleur. Het onderzoek door antropologen en genetici van de Universiteit van Salt Lake City wordt gepubliceerd in het nieuwste nummer van Current Anthropology (februari). De onderzoekers vergeleken de DNA-volgorde van het gen met de volgorde van hetzelfde gen bij chimpansees, het meest naaste familielid in het dierenrijk. Daaruit kon worden afgeleid dat een zwarte huidskleur minstens 1,2 miljoen jaar geleden ontstond. Een zwarte huid beschermt tegen de zon. Omdat die bescherming niet nodig is als de huid volledig behaard is gaan de onderzoekers ervanuit dat die beharing in dezelfde tijd is verdwenen. Anderhalf miljoen geleden leefden de voorouders van de mens (Homo Erectus) op de savannes, onbeschermd tegen de zon. Als Homo Erectus behaard zou zijn geweest dan had hij ook geen zwarte huid nodig, zo is de gedachte. De mens is de enige primaat met een naakte huid en de reden daarvoor is nooit helemaal opgehelderd. Omdat zeezoogdieren ook niet veel beharing hebben gaf de menselijke naaktheid zelfs aanleiding tot de gedachte dat ook de menselijke voorouders een tijdje in zee hebben geleefd (de wateraaphypothese). Het huidige onderzoek weerspreekt de theorie dat de voorouders van de mens pas onbehaard werden toen ze kleding gingen dragen. De oudste aanwijzing voor enigszins passende kleding is een naald van ongeveer 20.000 jaar oud. De oudste aanwijzingen dat dierenhuiden afgeschraapt werden zijn niet ouder dan 300.000 jaar oud. De onderzoekers schrijven dan ook in Current Anthropology dat de mens eerst naakt waren voordat ze kleding gingen dragen.

De Homo Ergaster zou de gemeenschappelijke voorouder zijn van de Homo Erectus en de Homo Antecessor, de voorouder van de Homo Heidelbergensis, de Vroege Neanderthaler en Neanderthaler en van de Homo Sapiens.

In het algemeen wordt Homo Ergaster beschouwd als één van de stadia in de evolutie van de mens. Volgens sommige paleo-antropologen (waaronder Louis Leakey) is deze soort, net als de Australopithecus Robustus, een zijtak geweest van de evolutiestamboom. De rechtdoorgaande lijn van de stamboom gaat dan van Homo Habilis (of via een andere lijn: de Homo Rudolfensis), naar de Homo Antecessor, de directe voorouder van de Moderne Mens (Homo Sapiens Sapiens). Maar als de Homo Rudolfensis ca. 1,8 miljoen jaar geleden en de Homo Habilis ca. 1,6 miljoen jaar geleden zouden zijn verdwenen, is er wel een "gat" van 600.000 jaar tussen deze soorten en de Homo Antecessor, die immers pas ca. 1 tot 0,9 miljoen jaar geleden ten tonele verscheen. De Homo Ergaster vult dit gat nu mooi op.

Homo Ergaster was de verbeterde versie van zijn voorouder Homo Habilis, het was een lange en gespierde mensachtige, met een lang en mager lichaam. Voor lange tijd zal Ergaster wel de grootste mens ooit zijn geweest, daar sommige mannen een lengte van 1,8 meter bereikte, de huidige mens heeft zulke hoogtes pas de laatste paar honderd jaar weer bereikt. Eigenlijk is het oorspronkelijke beeld van menselijke evolutie, waarbij de voorouders steeds langer werden dus verkeerd, de hoogste lengte werd bereikt door Ergaster, en daarna begon men weer een beetje te krimpen. Ongetwijfeld door toedoen van het kouder wordende klimaat (ijstijd), waarbij een korter lichaam beter geschikt is om warmte vast te houden.

Ergaster leefde op de vlaktes van Afrika. Hij had lange benen gekregen om op zijn zwerftochten over de savanne er flink de pas in te zetten. Om zoveel mogelijk zonlicht te vangen was zijn lichaam lang en mager, om zo veel mogelijk huidoppervlak te bereiken. Zo'n zelfde aanpassing zien we nog in bijvoorbeeld Masaï krijgers, die in het zelfde gebied en klimaat leven als Ergaster destijds. De huid van Ergaster was waarschijnlijk donker en haarloos. Met deze haarloze huid konden de poriën beter zweet afgeven waardoor het koelsysteem optimaal kon werken. En een goed koelsysteem kwam goed van pas op lange zwerftochten. Dus de haarloze huid van Ergaster (en van ons eveneens natuurlijk) is een aanpassing om tijdens lange tochten overtollig lichaamswarmte te verliezen, indirect dus een aanpassing aan leven in de open vlakte. Behaarde dieren kunnen alleen hijgen om hitte te verliezen of moeten verkoeling zoeken in de schaduw.

Ergaster gebruikte stenen werktuigen en wapens om prooien te doden en misschien vuur om het vlees te roosteren. We weten dat dit zo is omdat in de buurt van Ergaster fossielen karkassen zijn gevonden van dieren wiens botten de schraapsporen van stenen vuistbijlen tonen. Hoewel we niet precies weten waar en wanneer het vuur werd uitgevonden gebruikte de latere Ergaster dit voor o.a. warmte en bescherming tegen roofdieren.

Door het succes van Ergaster kwam er al snel een overschot aan mensen, er was niet genoeg voedsel voor hen allen. Sommige stammen trokken dus weg op zoek naar nieuwe gebieden die nog niet waren bewoond. Dit waren de eerste mensen die het continent Afrika verlieten en het verre Azië bereikte. Hun reis duurde duizenden jaren, en toen ze er eenmaal aankwamen waren ze genetisch zó veranderd dat waarneer we hun fossielen vinden we ze tot een aparte soort rekenen, Homo Erectus welteverstaan.Vreemd genoeg vinden we bij Erectusfossielen nooit de stenen vuistbijlen die hun verwanten in Afrika maakte. Het ligt voor de hand dat ze een ander soort werktuig hadden gevonden, beter te bewerken en makkelijker te hanteren. In de uitgestrekte bossen van het hedendaagse India, China en Indonesië maakte Erectus hun werktuigen van Bamboe. Dus Ergaster leefde in Afrika en Erectus in Azië voor meer dan een miljoen jaren. Echter rond 600.000 jaar geleden veranderde zijn opvolger Antecessor in een nieuwe mensachtige; Homo Heidelbergensis. Erectus leefde nog lange tijd voort, en stierf uit vlak voor de ijstijd op zijn eind liep, rond 30.000 jaar geleden, dezelfde tijd als de Neanderthaler.

De Homo Ergaster was maximaal 180 cm lang, bezat een skelet voor rechtopgaande gang en zijn herseninhoud was 750 tot 1250 cc (bijna het drievoudige van het Australopithecus-volume). Het gezicht liep niet meer zo ver naar voren en hij had veel minder zware kaken. Tanden en kiezen waren kleiner met een dunnere laag glazuur. Daarnaast was het verschil in fysieke verschijning tussen de seksen dat bij de Australopithecus aanzienlijk was, sterk afgenomen. De geaccepteerde verklaring voor deze veranderingen is een wijziging van het dieet.






In de loop van de tijd zouden de Homo Habilis en Homo Ergaster een toenemend deel van hun plantaardige voeding hebben vervangen door een makkelijker verteerbare en vooral hoogwaardigere energiebron: vlees. Het eiwitrijke voedsel (vlees) zorgde niet alleen voor de groei van de hersenen, maar zorgde ook voor veranderingen in sociaal gedrag en communicatie. Die veranderingen waren nodig voor de jacht, het verjagen van roofdieren bij hun prooien, voor het zoeken naar verse kadavers en bovendien voor de verdeling van de buit. Tenslotte kon de vleesvoorziening en -verwerking niet zonder de ontwikkeling van nieuwe technologieën. Maar in het savannelandschap was de beschikbaarheid van vlees lang niet altijd vanzelfsprekend. Bovendien zijn wilde dieren vaak mager, vooral in droge perioden. Verder blijkt de voedingswaarde van mager vlees lang niet altijd zo hoog te zijn als vaak wordt gedacht. Alle veranderingen kunnen daarom niet aan vlees eten alleen worden toegeschreven. De Homo Ergaster moest voor een belangrijk deel toch blijven vertrouwen op plantaardig voedsel. In de savannen zijn vooral knollen en wortels rijk aan voedingsstoffen en bij de oogst daarvan hadden de vroege mensen weinig concurrentie te duchten. Dieren kunnen er moeilijk bij en de Homo Ergaster beschikte over graafstokken en mogelijk had hij geleerd de knollen en wortels te koken. Dit veronderstelt wel de controle over vuur.

In Koobi Fora, Swartkrans en Chesowanja zijn 1,6 miljoen jaar oude vuurplaatsen ontdekt, die sommige onderzoekers met de Homo Erectus associëren. Andere onderzoekers echter bestrijden dit. Het koken van knollen en wortels en ook van vlees, zou een uitgestelde consumptie hebben betekend en een opéénstapeling van voedsel bij de plek van bereiding. Vanaf ca.1 miljoen jaar geleden maar mogelijk ook veel eerder begon de Homo Ergaster zich vanuit de tropische streken in Afrika te verspreiden naar het noorden van Afrika en van daar (vanaf c.a. 800.000 jaar geleden) naar verschillende delen in Azië. Daarmee waren zij de eerste mensen die zich in de gematigde streken vertoonden. Of de Homo Ergaster zich vanuit een basispopulatie over het Aziatische gebied verspreid heeft, hoe de verschillende populaties van Azië en Oost-Afrika waren, is tot nu toe een onbeantwoorde vraag gebleven.  Er is een felle strijd gaande over het tijdstip van de emigratie van de Homo Ergaster. Sommige prehistorici, verdedigen de stelling dat deze emigratie ("eerste Out of Africa-theorie") pas rond 1 miljoen jaar geleden begon, na de introductie van de geavanceerde Acheulische vuistbijlen (ca. 1,6 miljoen jaar geleden). Anderen plaatsen die expansie veel eerder, onder meer op grond van omstreden oude dateringen van vondsten in Java.

De oudste Homo-Ergaster-fossielen zijn gevonden in Modjokerto, Koobi Fora en in de buurt van het Turkana-meer in Noord-Kenia. In Koobi Foora zijn de lagen van 1,75 tot 1,25 miljoen jaar geleden veel menselijke fossielen gevonden die lijken op de latere Homo Erectus exemplaren die elders in Afrika, Europa en Azië zijn gevonden. In vergelijking met de Homo Habilis vertegenwoordigen deze fossielen een duidelijke stap voorwaarts op de weg naar de Moderne Mens.